Dat wij mensen complexe wezens zijn hoeft geen betoog.

Alle goedbedoelde ‘feel good’ intenties én adviezen ten spijt, soms lukt het echt niet om aan bijvoorbeeld de zweem van ‘positief denken’ (check waarom) een lange termijn te koppelen, of aan de dorstige tweeling van ‘perfectionisme & uitstelgedrag’ te weerstaan – ondanks het bestaan (en de verheerlijking) van vele zelfhulpboeken en -goeroe’s. Ook op het waarom van die blijvende aantrekking tot alle zgn. ‘verboden vruchten’ kennen we vaak het antwoord niet, net zomin als hoe het komt dat we stiekem blijven houden van inefficiënte tegendraadsheid in woord, daad en onze relaties.

Het heeft natuurlijk met diep werkzame psychologische mechanismen van ons brein en cognitief-emotionele wetmatigheden te maken. En bovendien omvatte het één van de kernmotieven van de schrijver dezes om de geheime en bijzonder intrigerende schatkamers van de (diepte)psychologie en filosofie in te duiken en zich erin te verdiepen.

Van het placebo-effect daar hebben we wellicht al meermaals van gehoord, inclusief de duizenden verwante studies die aantonen dat ‘geloof werkt’, ofwel dat er naast het substantiële effect van een middel ook een niet-substantieel effect is dat wortelt in het mentaal-imaginaire vermogen (lees: onze ‘aannames’) als basis van neurobiologische veranderingen. Maar wisten jullie ook bijvoorbeeld dat het feit dat we de zaken die we in ons leven (nog) niet afgewerkt hebben meestal wel herinneren, en de dingen die we wel hebben verwezenlijkt meestal niet (meer), dat dit in se niks met negativisme of perfectionisme heeft te maken maar omschreven wordt als het Zeigarnik-effect?

In de psychologie, ofwel de studie van het menselijk gedrag, de emotie en de cognitie, worden heel wat dagelijkse herkenbare fenomenen onderzocht die typisch ‘menselijk’ en dus ook ‘wederkerig’ zijn. Veel van deze fenomenen worden als (sociaal-)psychologische ‘effecten’ gelabeld. Er zijn er wel >100 (check). Deze effecten verklaren op zich niet hetgeen er oorzakelijk gebeurt, ze geven er echter wel fenomenologisch een naam aan waardoor je er verder onderzoek kunt naar doen.

Ik neem me via dit artikel de vrijheid om er een 8-tal uit te halen die je iets meer inzicht kunnen verwerven in het bestaan en het waarom van soms moeilijk verklaarbare verschijnselen. Ik hoop jullie daarmee ook ergens te kunnen prikkelen om niet zomaar dingen ‘aan te nemen’ omdat ‘het nu eenmaal zo is’, maar om toch te leren iets dieper te reflecteren op wat we doorgaans onze ‘realiteit’ noemen.

Nadien weten jullie ook (iets beter) waarom…

(1) kwetsbaarheid en imperfectie tonen echt wel positief ‘werkt’

Het wordt meestal met enige argwaan benaderd wanneer men zegt dat ‘het goed is je iets kwetsbaarder op te stellen’. Maar tegelijkertijd stellen we vast dat kwetsbaarheid quasi op een magnetische wijze onze sympathie opwekt, toch? Breekbaarheid nodigt blijkbaar uit. Zelfspot bijvoorbeeld maakt niet enkel stand-up comedianten succesvol, het maakt iemand ook sociaal toegankelijker, minder vatbaar voor isolement en ook wel aantrekkelijker. In de Japanse filosofie noemt men dit de praktijk van Wabi-sabi, ofwel de kracht van imperfectie.

In de psychologie noemt men dit het Pratfall-effect.

Tip van de psycholoog: deel eens een geheim of een uitschuiver zonder deze te verbergen of uit te vergroten, het maakt je menselijker.

(2) enthousiaste mensen makkelijker anderen kunnen verheffen

Het is niet zozeer de hoeveelheid kennis die je bezit, noch je lijst met diploma’s of je verzamelde credentials, noch je lengte of huidskleur dat ervoor zorgt dat mensen zich door jou geïnspireerd of gemotiveerd voelen om te willen leren en daarmee ook hun eigen grenzen te verleggen. Het is het vuur in je taal, het enthousiasme waarmee jij je verhaal brengt en vooral ook het vertrouwen in de natuurlijke groei der dingen en mensen die het werkelijke verschil maakt. Op deze manier – en gestimuleerd door de spiegelneuronen – gaan anderen jouw innerlijk geloof in iets, jezelf of iemand ook op zichzelf ook gaan toepassen.

In de psychologie noemt men dit het Pygmalion-effect

Tip van de psycholoog: als mensen aan jou twijfelen zegt dat niet altijd iets over jou, spiegel en omring je wat meer aan/met enthousiaste mensen en vertrouw op je eigen doelen en leerproces.

(3) ‘less is more’ wel degelijk een waarheid als een koe is

We leven in tijden van overvloed aan keuzemogelijkheden, en dit op alle vlakken. En toch zorgt het – paradoxaal genoeg – voor keuzestress omdat hoe meer keuzemogelijkheden we krijgen, hoe meer ons dit lijkt te verzwakken i.p.v. te versterken in beslissingsvaardigheid. Dit zie je ook in groepen of teams waarbij hoe groter de groep (wordt) hoe groter de neiging (wordt) om als individu minder inspanning te leveren dan wanneer dezelfde taak alleen zou worden uitgevoerd. Het lijkt dat we wat verdwijnen in het massale der aanbod of aantal en daardoor minder present, scherp en daadkrachtig worden.

In de psychologie noemt men dit het Ringelann-effect

Tip van de psycholoog: maak van vereenvoudigen een dagelijkse praktijk, onderzoek je persoonlijke waarden en doelen, en ga assertief-selectief voor kwaliteit in werk, relaties en leven.

(4) groepsdruk willens nillens een vorm van antisociaal gedrag kan veroorzaken

De experimenten van J. Milgram in de jaren ’60 toonden ons hoe mensen – onder invloed van autoriteit – hun medemensen (tegen het eigen geweten in) pijn kunnen doen. Dat we als mens tot veel in staat zijn staat buiten kijf (zowel in goede als in kwade zin) ook zonder inmenging van een autoriteit. Het ramptoerisme bijvoorbeeld – dat van alle tijden is, nota bene – heeft er met de komst van de sociale media anno 21ste E. zelfs nog een extra karikaturale toets bijgekregen. Want, voor het ‘always-online-en-op-selfie-en-sensatiegerichte gros’ primeert de ‘vindikleuk-(v)angst’ boven veiligheid, bedachtzaamheid, menselijkheid en verbondenheid. Dat mensen zelfs in een situatie van gevaar van een ander in groep vaak minder beschermend optreden dan wanneer ze er alleen zouden bij zijn is eveneens van alle tijden.

In de psychologie noemt men dit het Bystander-effect.

Tip van de psycholoog: waar je ook bent tracht met wat je kan en bezit het verschil te maken en het ethisch principe van “handelen alsof de hele wereld toekijkt” (ook al doen de anderen niks, of ben je alleen) te eren.

(5) angst ‘jezelf te zijn’ vaak gebaseerd is op een geconditioneerde illusie

“Wat gaat de ander wel niet denken”, is een heel herkenbare vraag. Het zorgt ervoor dat we ons meestal uit angst gaan aanpassen, dingen niet durven zeggen of vragen, dat we een masker opzetten als we ons niet goed voelen enz. Erbij horen, ergens inpassen, het is een diepe sociaal-psychologische nood. Het probleem echter is dat mensen algemeen teveel en onnodig belang gaan hechten aan de waarde van de mening van anderen. Ook al kennen ze deze niet, en durft men zelfs deze veronderstelde mening niet te checken. Al die andere mensen zijn immers ook met zichzelf bezig en letten helemaal niet op jou (zoals je vermoedt). Mensen hebben daarom vaak het onjuiste idee dat ze in de schijnwerpers staan en dat iedereen hen de hele tijd ziet, terwijl dat helemaal niet zo is.

Dit wordt in de psychologie het Spotlight-effect genoemd.

Tip van de psycholoog: geloof in je unieke zelf en twijfel wat meer en vaker aan je remmende overtuigingen, oefen vooral met spontaneïteit en gemeende interesse naar anderen toe

(6) bescheidenheid een gecultiveerde vorm van zelfvertrouwen en intelligentie is

De Britse filosoof – historicus Bertrand Russel zei ooit dat “In de wereld van vandaag de domkoppen overlopen van zelfverzekerdheid, terwijl de slimmeriken één en al twijfel zijn.”
Binnen de waarnemingsleer erkent men het bestaan van verschillende soorten illusies, één daarvan is de illusie van het zelfvertrouwen: incompetente mensen overschatten nogal eens hun eigen kunnen, en daardoor wanen ze zich bovengemiddeld competent. Mensen die werkelijk bovengemiddeld competent zijn, hebben daarentegen de neiging hun eigen kunnen te onderschatten. In de volksmond wordt wel eens “holle vaten klinken het hardst” gezegd.

Dit wordt in de psychologie het Dunning-Kruger-effect genoemd

Tip van de psycholoog: hou de balans tussen zelfzeker en bescheiden zijn in het vizier, plaats de dingen ook wat vaker in een groter perspectief, vergelijk jezelf met anderen (maar ook niet continu), doorzie de relativiteit der dingen, oefen met zelfspot.

(7) een open kritische blik behouden belangrijk is ook al lijkt het ‘waar’ te zijn

Er zijn heel wat denkfouten die willens nillens in ons denkapparaat – dat we ons brein noemen – naar binnen sluipen. Te snel conclusies trekken of generaliseren bijvoorbeeld is er één van: over mensen, situaties, de wereld, ons verleden, de toekomst enz. Het heeft met onze nood aan houvast te maken en deze wortelt in ons overlevingsinstinct. Studies tonen meermaals aan hoe snel en krachtig onze eerste indrukken werken in de verdere inschatting en relatie-ontwikkeling met anderen. We begrijpen de wereld om ons heen op basis van wat we geleerd hebben en kennen en filteren selectief – onbewust wat we niet geleerd hebben of kennen. Via onze waarneming zoomen we dus voortdurend in en uit op wat voor onszelf vertrouwd is.

Dit wordt in de psychologie het Focusing-effect genoemd

Tip van de psycholoog: communiceer je eerste indrukken zo snel mogelijk en check de reacties, wees nieuwsgierig naar wat onbekend voor je is en laat je verrassen

(8) je macht of invloed op een ander altijd beperkter is dan je zou willen

Het beïnvloeden of overtuigen van mensen is geen evidentie. Zeker niet wanneer je mensen in hun gevoel van keuzevrijheid of -onafhankelijkheid raakt. Het gebeurt dan vaak dat men net het tegenovergestelde doet dan datgene wat je vraagt. Het is een vorm van rebellie die aangewakkerd wordt zowel bij kinderen als bij volwassenen en het heeft met behoud van macht en controle te maken, dit reduceert de stress bij mensen. Een dergelijke tactiek wordt ook vaak in de omgang gebruikt als omgekeerde psychologie of averechts redeneren. Het betreft het tegenovergestelde bereiken van wat je wou, ofwel de ‘ezelstaktiek’ in de volksmond.

Dit wordt in de psychologie het Boomerang-effect genoemd

Tip van de psycholoog: wees steeds zo helder mogelijk in de communicatie, over wat je wilt en vooral waarom, en laat de ander ook de ruimte om hierover na te denken en te beslissen. En zelfs al hebben sommigen een duwtje nodig, blijf positief en rechtstreeks.

– Steve Van Herreweghe –